Cors de nissart en linha – Gramàtica – Adjectius

LU ADJECTIUS

Un adjectiu es un mot que si jonhe a un nom:

Per lo qualificar (adjectiu qualificatiu)Un vielh òme
Per lo ligar emb un autre element (adjectiu relacional)Lo conseu regional
Per lo determinar emb un autre element (determinants)Aquesto promier cas
1.1 – Cas general

Lu adjectius qualificatius indican li proprietats d’un nom, lo descrivon e lo definisson. Pòdon emplir 3 foncions diferenti:

Epitètas quora s’ajonhon dirèctament au nomEs un film interessant
Apauats quora son desseparats dau nom per una vírgolaLu sordats, fatigats, s’endurmèron
Atributs quora son desseparats dau nom per un vèrbAquesto libre es ancian

Lu adjectius qualificatius an de terminasons que càmbian segon lo genre e lo nombre dau nom en que si rapòrtan. Li terminasons son generalament:

-E

Precisions:

1. La terminason masculina en -O es rara e s’aparenta a un italianisme ben integrat en nissart.

1.2 – Li terminasons irregulari

Lu adjectius qualificatius BÈU BÒN, de mai que l’adjectiu substantivat PICHON e l’adjectiu indefinit TOT, an un masculin plural irregular:

Precisions:

1. BÈU deven BÈL davant vocala: Un bèu libre ⇔ Un bèl aubre
2. L’adjectiu substantivat PICHON juèga exclusivament lo ròtle de nom e a lo sens d’enfant. Es diferent de l’adjectiu PICHIN qu’es un qualificatiu e qu’a una terminason regulara au masculin plural: Lu pichoi son encara pichins

1.3 – Li terminasons diftongadi

Certans adjectius an au masculin una terminason diftongada en -U que resulta de la vocalizacion de la consonanta finala etimologica (generalament L ò V) que retrobam au femenin:

-U ⇔ L
1.4 – Lu cambiaments morfologics

Certans adjectius conoisson de cambiaments morfologics segon lo genre ò lo nombre:

-C
-G²
-S
-ÓS⁴

Precisions:

1. Lu adjectius en e -S son invariables au masculin plural: Es doç e preciós ⇔ Son doç e preciós
2. Dins de rars cas, la consonanta finala -G si pòu prononciar [dʒ], doncas l’alternància au femenin si fa naturalament emb la letra -J: Mièg ⇔ Mièja
3. Lu mesmes cambiaments tòcan d’autres adjectius que s’acaban per una vocala accentuada +-S, coma PRECÍS ò CONFÚS: Precís ⇔ Precisa, Confús ⇔ Confusa.
4. La terminason -ÓS constituisse una excepcion emb la caduda de l’S intervocalica: Famós ⇔ Famoa

1.5 – Lu adjectius verbals

Lu adjectius verbals son d’adjectius qualificatius formats a partir d’un vèrb. Seguisson doncas li règlas d’acòrdi dei participis presents e passats:

Pres. II-III
Passat II
1.6 – Lu adjectius invariables

Certans adjectius qualificatius son invariables en genre au singular, especialament:

Lu adjectius JOVE, MENDRE, MÀGERUna jove frema, La màger part, La mendre caua
Lu adjectius en -TA e -ISTAUn òme ipocrita, un èstre egoïsta

Au plural, totun, son variables en genre:

1.7 – Lu grops e locucions adjectivali

Lu grops adjectivals son d’adjectius qualificatius completats per divèrs elements que ne’n precisan lo sens. L’adjectiu es lo nuclèu dau grop adjectival. Lu complements de l’adjectiu pòdon èstre:

Un advèrbiAquela pintura es fòrça bèla
Un pronomNe’n siáu urós
Un complement preposicionalEs contenta dau resultat
Una proposicion conjonctivaSiam tristes que non venguetz

La locucion adjectivala es una expression d’un ò mantu mots, invariabla e qu’emplisse lo ròtle d’adjectiu: La mar blu azur, De benzina sensa plomb

1.8 – La plaça dei adjectius qualificatius

La màger part adjectius qualificatius si meton après lo nom, especialament lu adjectius:

De descripcion (color, forma…)Una camia roja, Un taulier redond
De distincion (nacionalitat, religion…)Li veituras alemandi, La glèia catolica
De 3 sillabas e maiEs un libre interessant
Acompanhats d’un advèrbiUna frema fòrça vielha

Si meton denant lo nom lu adjectius:

D’afeccion e d’apreciacionUn vielh amic, Un marrit exemple
Corts e frequentsLo bòn moment, Una granda platana
Que qualifican un nom pròpriLo potent Mèstre Pèire

Precisions:

1. Quora un nom es acompanhat de 2 adjectius ò mai:
– Si plaçan toi après lo nom quora li a una conjoncion de coordenacion: Una maion granda e bèla, Una veitura vielha mas fisabla
Enquadran lo nom quora li a pas de conjoncion: Lo pichin libre roge, Una nòva jaca grisa
⇒ Certans adjectius si pòdon plaçar denant ò après lo nom. La sieu significacion càmbia: Un grand òme (celèbre) ⇔ Un òme grand (de talha)

2.1 – Lu adjectius relacionals

Lu adjectius relacionals son d’adjectius derivats d’un nom comun que ligan emb lo nom que complètan. Son l’equivalent:

D’un complement de nomL’industria manufacturiera (de la manufactura)
D’una proposicion subordonada relativaUn decret municipal (qu’es establit per la municipalitat)

De mai, lu adjectius relacionals:

Si plaçan totjorn après lo nomLa quirurguia dentària
S’emplègan solament coma epitètaLa comunautat scientifica
Doncas son pas jamai atributs ni apauatsLa comunautat es scientifica
Contenon pas jamai d’advèrbi d’intensitatLa comunautat fòrça scientifica
2.2 – Lu determinants

Lu adjectius non-qualificatius autres que relacionals son dichs determinants. Si plaçan totjorn denant lo nom per lo determinar, e si repartisson en 6 categorias:

  1. Lu determinants possessius
  2. Lu determinants demostratius
  3. Lu determinants interrogatius
  4. Lu determinants exclamatius
  5. Lu determinants numerals
  6. Lu determinants indefinits

Veire la pàgina sus lu determinants

3.1 – Lu comparatius

Lu comparatius permeton de faire lo parangon entre 2 elements comparants (objèctes, èstres, ) ò 2 qualitats (adjectius) au mejan d’advèrbis de superioritat, d’inferioritat e d’egalitat.

Lu comparatius d’egalitat si forman emb:

TANT + Adjectius (+ COMA)¹ entre 2 elementsEs tant ben, Son tant lents coma de tortugas
TANT + Adjectiu (+ QUE) entre 2 qualitatsEs tant grand que bèstia

Lu comparatius de superioritat si forman emb:

MAI, PUS ò PLUS + Adjectiu (+ QUE)La mieu talha es mai pichina, Va plus lèu que tu
Lu adjectius de superioritat² (+ QUE)Siás melhor, Es pèjor que cen que pensavi
Lu adjectius sabents de superioritat³ (+ A)Un nivèu superior, Un fach anterior a la tieu venguda

Lu comparatius d’inferioritat si forman emb:

MENS + Adjectiu (+ QUE)La pòrta es mens larga, Siáu mens fòrt que tu
La forma negativa dau comparatiu d’egalitatEs pas tant grand coma tu, Es pas tant grand que fòrt

Precisions:

1. La lenga parlada tende de còups de generalizar la forma TANT…QUE per analogia au francés. Preconizam de mantenir la forma TANT…COMA per lu parangons d’egalitat entre 2 elements comparants: Tant rapid coma lo lume ⇔ Tant rapid que lo lume

2. Certans adjectius an una forma derivada de superioritat, qu’utiliza doncas pas d’advèrbi. Es lo cas dei adjectius:
BEN, BÒN ⇒ MELHOR
MAU, MARRIT ⇒ PÈJOR
GRAND ⇒ MÀGER
PICHIN ⇒ MENDRE
Si pòu tanben emplegar li formas iniciali emb lu advèrbi de superioritat: Plus ben, Mai bòn, Pus pichin

3. Lu adjectius de superioritat en -ERIOR son de formas sabenti, mai rarament emplegadi: Superior, Inferior, Anterior, Posterior

3.2 – Lu superlatius

Lu superlatius son de biais de parangon qu’exprimon lo grad mai aut d’una qualitat. Li son 2 tipes de superlatius: lu relatius e lu absoluts.

Lu superlatius relatius si forman emb d’articles definits e d’advèrbis de superioritat ò d’inferioritat:

Per exprimir lo grad mai autLo mai grand, La pus bèla, Lu plus cars
Per exprimir lo grad mai basLo mens grand, La mens bèla, Lu mens cars
Lo nom si plaça entre l’article e l’advèrbiL’aubre mai ancian, La persona mai jove

Lu superlatius absoluts si forman emb:

  1. Le superlatif absolu, c’est-à-dire sans complément, exprime le plus haut degré d’une qualité. Il peut se former au moyen d’un adverbe (très, extrêmement…), d’un préfixe (super-, ultra-, archi-…), ou de toutes sortes de moyens lexicaux, que nous verrons plus loin.

  2.  
Un advèrbi d’intensitat (FÒRÇA, TOTPLEN, EXTREMAMENT…) Fòrça frèi, Totplen brava
Plus rarament, lu adjectius BEN ò BÈUBen bòn, Bèla generoa
Un prefix d’intensitat (IPER-, SUPER-, EXTRA, ULTRA…)Ultraric, Ipersensibla
Lo sufix d’intensitat (-ISSIM)Urgentissim, Celebrissima
L’expression MAI QUE MAI plaçada après l’adjectiuEs important mai que mai
Lo doblament de l’adjectiuUna maion pichina pichina