LU ADJECTIUS
Un adjectiu es un mot que si jonhe a un nom:
Per lo qualificar (adjectiu qualificatiu) | Un vielh òme |
Per lo ligar emb un autre element (adjectiu relacional) | Lo conseu regional |
Per lo determinar emb un autre element (determinants) | Aquesto promier cas |
1 – Lu adjectius qualificatius
1.1 – Cas general
Lu adjectius qualificatius indican li proprietats d’un nom, lo descrivon e lo definisson. Pòdon emplir 3 foncions diferenti:
Epitètas quora s’ajonhon dirèctament au nom | Es un film interessant |
Apauats quora son desseparats dau nom per una vírgola | Lu sordats, fatigats, s’endurmèron |
Atributs quora son desseparats dau nom per un vèrb | Aquesto libre es ancian |
Lu adjectius qualificatius an de terminasons que càmbian segon lo genre e lo nombre dau nom en que si rapòrtan. Li terminasons son generalament:
Termin. masc.
Ø
-E
-O¹
Masculin sing.
CLAR
BRAVE
FURBO
Femenin sing.
CLARA
BRAVA
FURBA
Masculin plural
CLARS
BRAVES
FURBOS
Femenin plural
CLARI
BRAVI
FURBI
Precisions:
1. La terminason masculina en -O es rara e s’aparenta a un italianisme ben integrat en nissart.
1.2 – Li terminasons irregulari
Lu adjectius qualificatius BÈU e BÒN, de mai que l’adjectiu substantivat PICHON e l’adjectiu indefinit TOT, an un masculin plural irregular:
Masculin singular
BÈU¹
BÒN
PICHON²
TOT
Femenin singular
BÈLA
BÒNA
PICHONA
TOTA
Masculin plural
BÈI
BÒI
PICHOI
TOI
Femenin plural
BÈLI
BÒNI
PICHONI
TOTI
Precisions:
1. BÈU deven BÈL davant vocala: Un bèu libre ⇔ Un bèl aubre
2. L’adjectiu substantivat PICHON juèga exclusivament lo ròtle de nom e a lo sens d’enfant. Es diferent de l’adjectiu PICHIN qu’es un qualificatiu e qu’a una terminason regulara au masculin plural: Lu pichoi son encara pichins
1.3 – Li terminasons diftongadi
Certans adjectius an au masculin una terminason diftongada en -U que resulta de la vocalizacion de la consonanta finala etimologica (generalament L ò V) que retrobam au femenin:
Termin.
-U ⇔ Ø
-U ⇔ L
-U ⇔ V
Masculin sing.
EUROPÈU
NOVÈU
VIU
Femenin sing.
EUROPÈA
NOVÈLA
VIVA
Masculin plural
EUROPÈUS
NOVÈUS
VIUS
Femenin plural
EUROPÈÏ
NOVÈLI
VIVI
1.4 – Lu cambiaments morfologics
Certans adjectius conoisson de cambiaments morfologics segon lo genre ò lo nombre:
Termin.
-ARI
-C
-Ç
-G²
-GE
-S
-(É, Í, Ú)S³
-ÓS⁴
-Ú
Masculin sing.
BINARI
BLANC
DOÇ
LARG
ROGE
ROS
ENGLÉS
PRECIÓS
ASSIDÚ
Femenin sing.
BINÀRIA
BLANCA
DOÇA
LARGA
ROJA
ROSSA
ENGLESA
PRECIOA
ASSIDUA
Masculin plural
BINARIS
BLANCS
DOǹ
LARGS
ROGES
ROS¹
ENGLÉS
PRECIÓS
ASSIDÚS
Feminin plural
BINÀRII
BLANQUI
DOCI
LARGUI
ROGI
ROSSI
ENGLESI
PRECIOÏ
ASSIDUÏ
Precisions:
1. Lu adjectius en -Ç e -S son invariables au masculin plural: Es doç e preciós ⇔ Son doç e preciós
2. Dins de rars cas, la consonanta finala -G si pòu prononciar [dʒ], doncas l’alternància au femenin si fa naturalament emb la letra -J: Mièg ⇔ Mièja
3. Lu mesmes cambiaments tòcan d’autres adjectius que s’acaban per una vocala accentuada +-S, coma PRECÍS ò CONFÚS: Precís ⇔ Precisa, Confús ⇔ Confusa.
4. La terminason -ÓS constituisse una excepcion emb la caduda de l’S intervocalica: Famós ⇔ Famoa
1.5 – Lu adjectius verbals
Lu adjectius verbals son d’adjectius qualificatius formats a partir d’un vèrb. Seguisson doncas li règlas d’acòrdi dei participis presents e passats:
Participis
Present I
Pres. II-III
Passat I
Passat II
Passat III
Masculin sing.
PAGANT
VIVENT
LIGAT
FINIT
TENDUT
Femenin sing.
PAGANTA
VIVENTA
LIGADA
FINIDA
TENDUDA
Masculin plural
PAGANTS
VIVENTS
LIGATS
FINITS
TENDUTS
Femenin plural
PAGANTI
VIVENTI
LIGADI
FINIDI
TENDUDI
1.6 – Lu adjectius invariables
Certans adjectius qualificatius son invariables en genre au singular, especialament:
Lu adjectius JOVE, MENDRE, MÀGER | Una jove frema, La màger part, La mendre caua |
Lu adjectius en -TA e -ISTA | Un òme ipocrita, un èstre egoïsta |
Au plural, totun, son variables en genre:
Masculin singular
JOVE
MÀGER
MENDRE
IPOCRITA
EGOÏSTA
Femenin singular
JOVE
MÀGER
MENDRE
IPOCRITA
EGOÏSTA
Masculin plural
JOVES
MÀGERS
MENDRES
IPOCRITAS
EGOÏSTAS
Femenin plural
JOVI
MAGI
MENDRI
IPOCRITI
EGOÏSTI
1.7 – Lu grops e locucions adjectivali
Lu grops adjectivals son d’adjectius qualificatius completats per divèrs elements que ne’n precisan lo sens. L’adjectiu es lo nuclèu dau grop adjectival. Lu complements de l’adjectiu pòdon èstre:
Un advèrbi | Aquela pintura es fòrça bèla |
Un pronom | Ne’n siáu urós |
Un complement preposicional | Es contenta dau resultat |
Una proposicion conjonctiva | Siam tristes que non venguetz |
La locucion adjectivala es una expression d’un ò mantu mots, invariabla e qu’emplisse lo ròtle d’adjectiu: La mar blu azur, De benzina sensa plomb
1.8 – La plaça dei adjectius qualificatius
La màger part adjectius qualificatius si meton après lo nom, especialament lu adjectius:
De descripcion (color, forma…) | Una camia roja, Un taulier redond |
De distincion (nacionalitat, religion…) | Li veituras alemandi, La glèia catolica |
De 3 sillabas e mai | Es un libre interessant |
Acompanhats d’un advèrbi | Una frema fòrça vielha |
Si meton denant lo nom lu adjectius:
D’afeccion e d’apreciacion | Un vielh amic, Un marrit exemple |
Corts e frequents | Lo bòn moment, Una granda platana |
Que qualifican un nom pròpri | Lo potent Mèstre Pèire |
Precisions:
1. Quora un nom es acompanhat de 2 adjectius ò mai:
– Si plaçan toi après lo nom quora li a una conjoncion de coordenacion: Una maion granda e bèla, Una veitura vielha mas fisabla
– Enquadran lo nom quora li a pas de conjoncion: Lo pichin libre roge, Una nòva jaca grisa
⇒ Certans adjectius si pòdon plaçar denant ò après lo nom. La sieu significacion càmbia: Un grand òme (celèbre) ⇔ Un òme grand (de talha)
2 – Lu adjectius non-qualificatius
2.1 – Lu adjectius relacionals
Lu adjectius relacionals son d’adjectius derivats d’un nom comun que ligan emb lo nom que complètan. Son l’equivalent:
D’un complement de nom | L’industria manufacturiera (de la manufactura) |
D’una proposicion subordonada relativa | Un decret municipal (qu’es establit per la municipalitat) |
De mai, lu adjectius relacionals:
Si plaçan totjorn après lo nom | La quirurguia dentària |
S’emplègan solament coma epitèta | La comunautat scientifica |
Doncas son pas jamai atributs ni apauats | La comunautat |
Contenon pas jamai d’advèrbi d’intensitat | La comunautat |
2.2 – Lu determinants
Lu adjectius non-qualificatius autres que relacionals son dichs determinants. Si plaçan totjorn denant lo nom per lo determinar, e si repartisson en 6 categorias:
- Lu determinants possessius
- Lu determinants demostratius
- Lu determinants interrogatius
- Lu determinants exclamatius
- Lu determinants numerals
- Lu determinants indefinits
3 – Lu comparatius e superlatius
3.1 – Lu comparatius
Lu comparatius permeton de faire lo parangon entre 2 elements comparants (objèctes, èstres, ) ò 2 qualitats (adjectius) au mejan d’advèrbis de superioritat, d’inferioritat e d’egalitat.
Lu comparatius d’egalitat si forman emb:
TANT + Adjectius (+ COMA)¹ entre 2 elements | Es tant ben, Son tant lents coma de tortugas |
TANT + Adjectiu (+ QUE) entre 2 qualitats | Es tant grand que bèstia |
Lu comparatius de superioritat si forman emb:
MAI, PUS ò PLUS + Adjectiu (+ QUE) | La mieu talha es mai pichina, Va plus lèu que tu |
Lu adjectius de superioritat² (+ QUE) | Siás melhor, Es pèjor que cen que pensavi |
Lu adjectius sabents de superioritat³ (+ A) | Un nivèu superior, Un fach anterior a la tieu venguda |
Lu comparatius d’inferioritat si forman emb:
MENS + Adjectiu (+ QUE) | La pòrta es mens larga, Siáu mens fòrt que tu |
La forma negativa dau comparatiu d’egalitat | Es pas tant grand coma tu, Es pas tant grand que fòrt |
Precisions:
1. La lenga parlada tende de còups de generalizar la forma TANT…QUE per analogia au francés. Preconizam de mantenir la forma TANT…COMA per lu parangons d’egalitat entre 2 elements comparants: Tant rapid coma lo lume ⇔ Tant rapid que lo lume
2. Certans adjectius an una forma derivada de superioritat, qu’utiliza doncas pas d’advèrbi. Es lo cas dei adjectius:
– BEN, BÒN ⇒ MELHOR
– MAU, MARRIT ⇒ PÈJOR
– GRAND ⇒ MÀGER
– PICHIN ⇒ MENDRE
Si pòu tanben emplegar li formas iniciali emb lu advèrbi de superioritat: Plus ben, Mai bòn, Pus pichin
3. Lu adjectius de superioritat en -ERIOR son de formas sabenti, mai rarament emplegadi: Superior, Inferior, Anterior, Posterior
3.2 – Lu superlatius
Lu superlatius son de biais de parangon qu’exprimon lo grad mai aut d’una qualitat. Li son 2 tipes de superlatius: lu relatius e lu absoluts.
Lu superlatius relatius si forman emb d’articles definits e d’advèrbis de superioritat ò d’inferioritat:
Per exprimir lo grad mai aut | Lo mai grand, La pus bèla, Lu plus cars |
Per exprimir lo grad mai bas | Lo mens grand, La mens bèla, Lu mens cars |
Lo nom si plaça entre l’article e l’advèrbi | L’aubre mai ancian, La persona mai jove |
Lu superlatius absoluts si forman emb:
-
Le superlatif absolu, c’est-à-dire sans complément, exprime le plus haut degré d’une qualité. Il peut se former au moyen d’un adverbe (très, extrêmement…), d’un préfixe (super-, ultra-, archi-…), ou de toutes sortes de moyens lexicaux, que nous verrons plus loin.
Un advèrbi d’intensitat (FÒRÇA, TOTPLEN, EXTREMAMENT…) | Fòrça frèi, Totplen brava |
Plus rarament, lu adjectius BEN ò BÈU | Ben bòn, Bèla generoa |
Un prefix d’intensitat (IPER-, SUPER-, EXTRA, ULTRA…) | Ultraric, Ipersensibla |
Lo sufix d’intensitat (-ISSIM) | Urgentissim, Celebrissima |
L’expression MAI QUE MAI plaçada après l’adjectiu | Es important mai que mai |
Lo doblament de l’adjectiu | Una maion pichina pichina |