LU DETERMINANTS
Un determinant es un mot que precedisse un nom e lo determina, valent a dire que n’indica lo genre (femenin ò masculin) e lo nombre (singular ò plural). De mai, dona de precisions a prepaus dau nom e permete d’indicar se designa una realitat precisa ò non.
Lu determinants si repartisson en 7 categorias:
- Lu articles
- Lu determinants possessius
- Lu determinants demostratius
- Lu determinants interrogatius
- Lu determinants exclamatius
- Lu determinants numerals
- Lu determinants indefinits
1 – Lu articles
1.1 – Definicion
L’article es lo determinant mai simple dau nom ò grop nominal. Li son 4 formas d’articles:
- L’article indefinit
- L’article definit
- L’article partitiu
- L’article contractat
1.2 – L’article indefinit
L’article indefinit sièrve a introdurre un nom ò grop nominal:
| Desconegut | Una frema arriba (sabèm pas cu es la frema) |
| Non identificat | Regargi un film (la natura dau film es pas precisada) |
x
Masculin
Femenin
Singular
UN¹
UNA
Plural
x
DE²
Precisions:
1. Dins li frasas negativi, lu articles indefinits son remplaçats per l’article de negacion DE: Li a un libre, Li a una cadiera ⇒ Li a pas de libre, Li a pas de cadiera
2. D’ davant una vocala: D’òmes, D’estelas
1.3 – L’article definit
L’article definit sièrve a introdurre un nom ò grop nominal:
| Identificat | Es la maion dau vesin (sabèm de que maion s’agisse) |
| Una categoria generala | Lo can es un animal (generalitat) |
x
Masculin
Femenin
Singular
LO¹
LA¹
Plural
LU
LI
Precisions:
1. L’ davant una vocala: L’òme, L’estela
1.4 – L’article partitiu
L’article partitiu DE es un article indefinit qu’introduse un nom ò grop nominal:
| Indenombrable | Manja de pan (quantitat indefinida) |
| Non materializat | A de temps e de talent (abstraccion) |
Precisions:
⇒ L’article partitiu DE es invariable en genre: De temps, De jòia
⇒ Deven D’ davant una vocala: D’aiga
1.5 – L’article contractat
L’article contractat es un article definit que fusiona emb li preposicions A, DE, DA e EMB:
x
A
DA
DE
EMB
LO
AU
DAU
DAU
EMBAU¹
LA, L’
A LA, A L’
DA LA, DA L’
DE LA, DE L’
EMB LA, EMB L’
LU, LI
AI
DAI
DEI
EMBAI¹
Precisions:
1. La contraccion de EMB e LO, LU, LI es facultativa: Embau ⇔ Emb lo, Embai ⇔ Emb lu/li
2 – Lu determinants possessius
2.1 – Definicion
Lo determinant possessiu sièrve de marcar l’apartenéncia. N’existe 2 formas:
- La forma comuna
- La forma corta
2.2 – Lu determinants possessius comuns
Lu determinants possessius comuns son totjorn precedits de l’article definit LO, LA, LU, LI e si declinan ensin:
Masculin singular
LO MIEU
LO TIEU
LO SIEU
LO NÒSTRE
LO VÒSTRE
LO SIEU
Femenin singular
LA MIEU
LA TIEU
LA SIEU
LA NÒSTRA
LA VÒSTRA
LA SIEU
Masculin plural
LU MIEUS
LU TIEUS
LU SIEUS
LU NÒSTRES
LU VÒSTRES
LU SIEUS
Femenin plural
LI MIEUS
LI TIEUS
LI SIEUS
LI NÒSTRI
LI VÒSTRI
LI SIEUS
2.3 – Lu determinants possessius corts
Lu determinants possessius corts contenon pas d’article definit au singular. Son emplegats solament davant lu noms de parentat ascendenta: Mon paire, Sa maire, Nòstre paigran, Vòstra sòrre
Masculin singular
MON
TON
SON
NÒSTRE
VÒSTRE
SON
Femenin singular
MA
TA
SA
NÒSTRA
VÒSTRA
SA
Masculin plural
LU MIEUS
LU TIEUS
LU SIEUS
LU NÒSTRES
LU VÒSTRES
LU SIEUS
Femenin plural
LI MIEUS
LI TIEUS
LI SIEUS
LI NÒSTRI
LI VÒSTRI
LI SIEUS
Precisions:
⇒ Per lu ligaments de parentat descendenta, l’article definit plural s’emplèga: Mon paire, Sa maigran ⇔ Lo tieu fiu, La vòstra nèça
⇒ Au plural, l’article definit plural s’emplèga: Ta sòrre ⇔ Li tieus sòrres
3 – Lu determinants demostratius
3.1 – Definicion
Lo determinant demostratiu designa un nom ò grop nominal que volèm demostrar. N’existon 2 formas:
- La forma simpla
- La forma compauada
3.2 – Lu determinants demostratius simples
Lu determinants demostratius simples si destrian entre:
- La forma AQUEST que marca la proximitat
- La forma AQUEL que marca l’aluenhament
- La forma corta EST utilizada sobretot dins li expressions de temps
x
Proximitat
Aluenh.
Temps
Masculin sing.
AQUESTO¹
AQUEU²
ESTO³
Femenin sing.
AQUESTA
AQUELA
ESTA
Masculin plural
AQUESTU
AQUELU
ESTU
Feminin plural
AQUESTI
AQUELI
ESTI
Precisions:
1. Davant una vocala, AQUESTO deven AQUEST: Aquesto libre ⇒ Aquest aubre
2. Davant una vocala, AQUEU deven AQUEL: Aqueu jove ⇒ Aquel òme
3. Davant una vocala, ESTO deven EST ò ESTEL: Esto sera ⇒ Est an, Estel estiu
3.3 – Lu determinants demostratius compauats
Lu pronoms demostratius d’aluenhament (AQUEU, AQUELA…) tendon de s’impauar dins la lenga parlada e doncas a remplaçar lu pronoms demostratius de proximitat (AQUESTO, AQUESTA…).
La diferéncia entre aluenhament e proximitat si fa per l’apondon dei advèrbis:
| D’AQUí per marcar la proximitat | Aquesto libre = Aqueu libre d’aquí |
| D’AIÀ per marcar l’aluenhament | Aquela maion = Aquela maion d’aià |
4 – Lu determinants interrogatius
4.1 – Definicion
Lu determinants interrogatius sièrvon a pauar una question sus lo nom ò grop nominal qu’introduson. Pòdon questionar sus:
- La natura dau nom ò grop nominal
- La quantitat dau nom ò grop nominal
4.2 – Lu determinants interrogatius de natura
Son lu determinants interrogatius que permeton de pauar una question sus la natura dau nom ò grop nominal:
x
Masculin
Femenin
Singular
QUAU
QUALA
Plural
QUAUS
QUALI
Precisions:
⇒ Davant una vocala, lo determinant interrogatiu masculin singular QUAU deven QUAL: Quau libre?, Qual aubre?
⇒ La forma corta QUE, invariabla en genre e en nombre, es plus frequenta: Quau libre? Quala persona? Quaus tauliers? Quali cadieras? ⇔ Que libre? Que persona? Que tauliers? Que cadieras?
4.3 – Lu determinants interrogatius de quantitat
Son lu determinants interrogatius que permeton de pauar una question sus la quantitat dau nom ò grop nominal.
x
Masculin
Femenin
Singular
QUANT
QUANTA
Plural
QUANTU
QUANTI
Precisions:
La forma QUANT DE, invariabla en genre e en nombre, es plus frequenta: Quantu tauliers? Quanti cadieras? ⇔ Quant de tauliers? Quant de cadieras?
5 – Lu autres determinants
5.1 – Lu determinants exclamatius
Lo determinant exclamatiu s’emplèga dins una frasa exclamativa. Podèm destriar 2 formas:
| QUANT e COMA que son pron similari | Quant de temps! Coma es bèla! |
| QUE qu’es mai espandida | Que calor! Que aventura! |
5.2 – Lu determinants numerals
Lu determinants numerals indican per un nombre la quantitat precisa dau nom ò grop nominal qu’introduson. Ne’n podèm destriar 2 tipes:
- Lu determinants numerals cardinals
- Lu determinants numerals ordinals
Lu determinants numerals cardinals son:
| Constituits de nombres cardinals | Vendi cinc libres, Fa cinquanta euros |
| Invariables… | Dotze òmes, Dotze fremas |
| … Levat per la chifra UN (1)¹ | Un òme, Una frema |
| De còups acompanhats d’autres determinants | Lu dètz dets, Li mieus tres sòrres |
Lu determinants numerals ordinals son:
| Constituits de nombres ordinals | Quart jorn |
| Variables | Seisen mes, Seisena annada |
| Sovent acompanhats d’autres determinants | Lo segond còup, Li doi promieri leiçons |
Precisions:
1. La diferénia es tèuna entre l’article definit UN e la chifra UN (1) que fa ofici de determinant numeral.
5.3 – Lu determinants indefinits
Lu determinants indefinits indican un nom ò grop nominal dont precisam pas l’identitat ò lo nombre. Pòdon exprimir:
- Una quantitat nulla ò absoluda
- CADA (invariable): Cada matin, Cada fèsta
- DEGUN, DEGUNA, DEGUNS, DEGUNI: Degun biais, Deguna maniera
- MINGA (invariable): Minga problèma, Minga solucion
- TOT, TOTA, TOI, TOTI: Tot libre, Toti categorias
- Una quantitat indefinida:
- FÒRÇA (invariable): Fòrça eveniments, Fòrça personas
- MANT, MANTA, MANTU, MANTI: Mantu jorns, Manti cadieras
- QUAUCU, QUAUQUI: Quaucu libres, Quauqui maions
- TANT, TANTA, TANTU, TANTI: Tanta intelligéncia, Tantu compliments
- TANT DE (invariable): Tant d’intelligéncia, Tant de compliments
- TOTPLEN DE (invariable): Totplen de temps, Totplen de gens
- Una qualitat indeterminada:
- CERTAN (UN), CERTANA (UNA), CERTANS, CERTANI: Un certan coratge, Certani cauas
- CÈRT (UN), CÈRTA (UNA), CÈRTS, CÈRTI: Un cèrt coratge, Cèrti cauas
- N’IMPÒRTA QUE (invariable): N’impòrta que film, N’impòrta que istòria
- QUAUQUE, QUAUQUA: Quauque trabalh, Quauqua atencion
- TAU, TAL (davant vocala), TALA, TAUS, TALI: Taus cas, Tal acte, Tala filha
- Una semblança ò una diferéncia:
- AUTRE, AUTRA, AUTRES, AUTRI: Autre temps, Autri mentalitats
- DIVÈRS, DIVÈRSI: Divèrs elements, Divèrsi cançons
- MESME, MESMA, MESMES, MESMI: Mesma caua, Mesmes vestits