LU PRONOMS
Un pronom es un mot qu’a li foncions dau nom e que representa ò remplaça:
| Un nom | Ai una bicicleta. Es la mieua |
| Un adjectiu | Siás jove. Lo siás |
| Un complement | Son anats en vila. Li son anats |
| Una proposicion | Es vengut ièr. Lo sabi |
Lo pronom s’acòrda en genre e en nombre emb lo nom que remplaça. Li son 7 categorias de pronoms:
- Lu pronoms personals
- Lu pronoms personals adverbials e neutres
- Lu pronoms possessius
- Lu pronoms demostratius
- Lu pronoms relatius
- Lu pronoms interrogatius
- Lu pronoms indefinits
1 – Lu pronoms personals
1.1 – Definicion
Lo pronom personal indica la persona gramaticala (1a, 2a e 3a personas dau singular e dau plural).
Existon sota 4 formas:
Tonics
Ieu
Tu
Eu, Ela
Nautres, Nautri¹
Vautres, Vautri¹, Vos²
Elu, Eli
COD
Mi
Ti
Lo, La
Nos³
Vos³
Lu, Li
COI
Mi
Ti
Li
Nos³
Vos³
Li
Reflexius
Mi
Ti
Si
Si
Vos³
Si
Precisions
1. NAUTRI e VAUTRI son li formas femenini de NAUTRES e VAUTRES
2. VOS correspònde a la forma de cortesia
3. NOS e VOS son li formas normativi. Coexistisson emb li formas locali NEN e VI
1.2 – Lu pronoms personals tonics
Lu pronoms personals tonics son:
IEU – TU – EU – ELA – NAUTRES – NAUTRI – VAUTRES – VAUTRI – VOS – ELU – ELI
En general, lu pronoms personals tonics:
| Afortisson lo subjècte | Ieu, fau d’espòrt cada jorn |
| Marcan una oposicion | Mi platz la mar, mas tu, preferisses la montanha |
Lu pronoms personals tonics s’emplègan especialament après:
| Li preposicions | Pensi a tu, Parla de ieu, Son emb nautres |
| Li conjoncions de coordenacion | Tu e elu, Ni ieu ni tu, Eu ò ela |
| Lu advèrbis de parangon | Siáu coma tu, Son mai fòrts que nautres |
| Li locucions (AQUÒ)+ÈSTRE | Siáu ieu, Es eu, Siatz vautri |
1.3 – Lu pronoms personals COD
Lu pronoms personals Complement d’Objècte Dirècte (COD) son:
MI – TI – LO – LA – NOS – VOS – LU – LI
Lo COD complèta un vèrb en respondent ai questions CU? (CEN) QUE?: Cèrqui lo cat → Lo cèrqui (LO = lo cat)
1.4 – Lu pronoms personals COI
Lu pronoms personals Complement d’Objècte Indirècte (COI) son:
MI – TI – LI – NOS – VOS – LI
Lo COI complèta un vèrb en respondent ai questions A CU?, A (CEN) QUE?: Parli a tu → Ti parli (TI = a tu)
1.5 – Lu pronoms personals reflexius
Lu pronoms personals reflexius son:
MI – TI – SI – SI – VOS – SI
Son lu pronoms personals particulars emplegats dins lu vèrbs pronominals: Mi passègi, Vos maridatz
1.6 – L’elision dei pronoms personals
Certans pronoms reflexius, COD e COI s’elidon davant una vocala. D’autres au contrari càmbian pas:
| MI – TI – SI – LO – LA – NEN – VI S’elidon davant una vocala | M’assèti, T’aspèra, S’avesinam, L’aimes, N’embèstian, V’agrada |
| LU – LI – NOS – VOS Càmbian pas davant una vocala | Lu escotam, Li as, Nos explica, Vos ajudi |
1.7 – L’òrdre dei pronoms personals dins la frasa
Lu pronoms personals an una plaça ben definida dins l’òrdre dei mots. Ensin, si plaçan:
| Totjorn davant lu vèrbs… | La cantam, Mi parles, Nos escotatz |
| … Levat a l’imperatiu | Cantem-la!, Parla-mi!, Escotatz-nos! |
| Lo pronom COD precedisse totjorn lu pronoms COI e reflexius | La ti doni, Lo si pilha, Rende-lu mi! |
2 – Lu pronoms personals adverbials e neutres
2.1 – Definicion
Lo pronom personal adverbial, que si sòna tanben advèrbi pronominal, es un advèrbi que, sensa cessar de l’èstre, pilha la valor de pronom personal.
Existe 2 pronoms d’aqueu tipe qu’èran a l’origina d’advèrbis de luèc:
- L’advèrbi LI e li sieus formas derivadi
- L’advèrbi NE’N e li sieus formas derivadi
Lo pronom personal COD neutre LO pòu aver, eu, manti foncions.
2.2 – Lo pronom LI
Lo pronom LI pòu remplaçar:
| Un advèrbi | Vas aià? – Aí, li vau |
| Un nom introduch per A | Anatz au teatre? – Aí, li anam |
| Una proposicion introducha per A | Cu cèrca tròba. Pensa-li! (=Pensa an aquò) |
Precisions:
⇒ LI s’emplèga totplen dins la locucion LI A, LI ES: Li a un masaguin dins lo vilatge
⇒ LI pòu existir sota una forma mai estandard I: Li a, Li anam ⇔ I a, I anam
2.3 – Lo pronom NE’N
Lo pronom NE’N pòu remplaçar:
| Un advèrbi introduch per DE | Ven d’aià? – Aí, ne’n ven |
| Un nom introduch per DE (preposicion ò article indefinit ò partitiu) | Venes de la glèia? – Aí, ne’n veni Conoisses de gents aquí? – Aí, ne’n conoissi Volètz de pan? – Non, ne’n volèm pas |
| Un nom introduch per un nombre | Possedisse cinc maions? – Non, ne’n possedisse sièis! |
| Una proposicion introducha per DE | Bessai que vendrà – Ne’n sabi ren (=sabi ren d’aquò) |
Lo pronom NE’N pòu cambiar de forma segon li situacions seguenti:
| NE’N¹ + Vocala ⇒ N’ | Ne’n volèm ⇒ N’avèm vorgut |
| NE’N + MI TI SI NEN VI ⇒ ‘N² | Ne’n parles a ieu ⇒ Me‘n parles (MI+NE’N=ME’N) |
| NE’N + M’ T’ S’ N’ V’ ⇒ N’² | M’avisi d’aquò ⇒ Me n’avisi (M’+NE’N=ME N’) |
| NE’N + NOS VOS ⇒ EN³ | Ne’n doni a vos ⇒ Vos en doni (VOS+NE’N=VOS EN) |
Precisions:
1. NE’N pòu existir sota la forma mai estandard NE: Ne’n vòli, Ne’n pilhes ⇔ Ne vòli, Ne pilhes
2. Dins lo cas mençonat çai-sus:
⇒ Lu pronoms MI TI SI NEN VI devenon successivament ME TE SE NE VE e fusionan emb lo pronom ‘N per donar: ME’N TE‘N SE‘N NE‘N VE’N
⇒ Davant d’una vocala, lu pronoms ME TE SE NE VE fusionan pas emb lo pronom N’: ME N’ TE N’ SE N’ NE N’ VE N’
⇒ La forma NOS EN es preferida a NE’N (NEN+NE’N) per defugir la confusion emb lo sol pronom NE’N: Ne’n parles ⇔ Nos en parles
3. Davant NOS VOS, lo pronom NE’N deven invariablament EN, que sigue davant una consonanta ò una vocala: Vos en doni, Nos en anam
2.4 – Lo pronom LO
LO es un pronom personal COD neutre, valent a dire sensa indicacion de genre ni de nombre.
D’entre lu sieu diferents ròtles, remplaçar:
| Un atribut | Es fòrça lassa. Lo siáu tanben |
| Un infinitiu | Vòli pas partir → Lo vòli pas |
| Una proposicion | Cau que fagui aquò → Lo cau |
| Una frasa | Es arribat ièr de matin → Lo sabi |
Precisions:
LO pòu existir sota la forma mai estandard O: Lo sabi, Lo dies ⇔ O sabi, O dies
2.5 – L’òrdre dei pronoms LI, NE’N e LO dins la frasa
Quora 2 pronoms si seguisson dins una mesma proposicion, l’òrdre es lo seguent:
3 – Lu pronoms possessius
Lu pronoms possessius
Lo pronom possessiu marca l’apartenéncia dau nom que representa, valent a dire que remplaça un nom precedit d’un determinant possessiu: Lo mieu estilo es roge, lo tieu es verd (LO TIEU = lo tieu estilo).
Lu pronoms possessius si declinan ensin:
Masculin singular
LO MIEU
LO TIEU
LO SIEU
LO NÒSTRE
LO VÒSTRE
LO SIEU
Femenin singular
LA MIEUA
LA TIEUA
LA SIEUA
LA NÒSTRA
LA VÒSTRA
LA SIEUA
Masculin plural
LU MIEUS
LU TIEUS
LU SIEUS
LU NÒSTRES
LU VÒSTRES
LU SIEUS
Femenin plural
LI MIEUI
LI TIEUI
LI SIEUI
LI NÒSTRI
LI VÒSTRI
LI SIEUI
4 – Lu pronoms demostratius
4.1 – Definicion
Lo pronom demostratiu designa e remplaça un nom dont avèm parlat ò dont anam parlar: Aquesta veitura es bèla, mas preferissi aquela (AQUELA = aquela veitura)
Existon 3 formas de pronoms demostratius:
- La forma simpla
- La forma compauada
- La forma indefinida
4.2 – Lu pronoms demostratius simples
Lu pronoms demostratius simples si destrian entre:
- La forma AQUEST que marca la proximitat
- La forma AQUEL que marca l’aluenhament
x
Proximitat
Aluenh.
Masculin sing.
AQUESTO
AQUEU
Femenin sing.
AQUESTA
AQUELA
Masculin plural
AQUESTU
AQUELU
Femenin plural
AQUESTI
AQUELI
4.3 – Lu pronoms demostratius compauats
Lu pronoms demostratius d’aluenhament (AQUEU, AQUELA…) tendon de s’impauar dins la lenga parlada e doncas de remplaçar lu pronoms demostratius de proximitat (AQUESTO, AQUESTA…).
La diferéncia entre aluenhament e proximitat si fa per l’apondon dei advèrbis:
| D’AQUí per marcar la proximitat | Aquesto, Aquesta… = Aqueu d’aquí, Aquela d’aquí |
| D’AIÀ per marcar l’aluenhament | Aqueu, Aquela… = Aqueu d’aià, Aquela d’aià |
4.4 – Lu pronoms demostratius indefinits
Lu pronoms demostratius indefinits son:
AIÇÒ – AQUÒ – CEN (QUE)
Son de pronoms neutres, valent a dire, que remandan pas a una realitat animada:
| AIÇÒ marca la proximitat | Escota aiçò! |
| AQUÒ marca l’aluenhament | Aquò m’agrada |
| CEN (QUE) sièrve de complement | Sabi cen que penses |
| CEN (QUE) pòu tanben servir d’interrogatiu | Cen que diètz? |
5 – Lu pronoms relatius
5.1 – Definicion
Lu pronoms relatius sièrvon a introdurre una proposicion subordonada relativa. Pòdon èstre:
| Subjècte | L’òme que marcha regarja dins la mieu direccion |
| Complement | La frema qu’as rescontrada es una anciana escolana |
Podèm destriar 2 formas de pronoms relatius:
- La forma simpla
- La forma compauada
5.2 – Lu pronoms relatius simples
Lu pronoms relatius simples son:
CU – QUE – DONT
CU representa un nom animat. Pòu èstre:
| Subjècte¹ | Cu cèrca tròba |
| Complement d’objècte indirècte | La persona a cu parles |
QUE² representa un nom inanimat. Pòu èstre:
| Subjècte | La setmana que ven |
| Complement d’objècte dirècte | La persona qu’aspèri |
| Complement d’objècte indirècte | Lo libre de que parli |
| Complement de nom³ | La frema que la camia es roja |
| Complement circonstancial de luec⁴ | La vila que siáu naissut |
| Complement circonstancial de temps | Lo jorn qu’es vengut |
DONT pòu èstre:
| Complement d’objècte indirècte⁴ | Lo libre dont parli |
| Complement de nom⁴ | La frema dont la camia es roja |
| Complement circonstancial de luèc⁴ | La vila dont siáu naissut |
Precisions:
1. Lo pronom relatiu CU subjècte s’emplèga subretot dins lu provèrbis. Pòu èstre tanben èstre remplaçat per QUAU que pura s’emplèga gaire: Cu cèrca tròba ⇔ Quau cèrca tròba
2. Davant vocala, QUE deven QU’
3. Coma complement de nom, QUE pòu èstre acompanhat de la preposicion DE: La frema que la camia es roja ⇔ La frema de que la camia es roja
4. DONT e (DE) QUE si pòdon emplegar indiferentament: La filha dont parli ⇔ La filha de que parli
5.3 – Lu pronoms relatius compauats
Lu pronoms demostratius compauats son de pronoms precedits d’un article:
| Definit | L’escòla dins la quala ai estudiat |
| Contractat emb li preposicions A e DE | Lo film au quau fas allusion |
Lu pronoms demostratius compauats son de formas vielhidi emplegadi generalament dins d’escrichs administratius ò de tèxts ancians. S’emplègan plus gaire dins lo lengatge corrent que li preferisse li formas corti: La maion dins la quala siáu naissut ⇔ La maion dont siáu naissut
x
Article def.
Article+DE
Article+A
Masculin sing.
LO QUAU
AU QUAU
DAU QUAU
Femenin sing.
LA QUALA
A LA QUALA
DE LA QUALA
Masculin plural
LU QUAUS
AI QUAUS
DEI QUAUS
Femenin plural
LI QUALI
AI QUALI
DEI QUALI
6 – Lu pronoms interrogatius
6.1 – Definicion
Lu pronoms interrogatius sièrvon a interrogar sus l’identitat dau nom ò grop nominal, ò sus la natura d’una accion.
Pòdon èstre emplegats dins li interrogativi:
| Dirècti | Cu t’a dich aquò? Cen que fan dins la vida? |
| Indirècti | Di mi cu t’a dich aquò! Sabi pas cen que fan dins la vida. |
Podèm destriar 3 formas de pronoms interrogatius:
- La forma simpla invariabla
- La forma simpla variabla
- La forma compauada
6.2 – Lu pronoms interrogatius simples invariables
Lu pronoms interrogatius simples invariables constituisson la forma mai frequenta:
CU – QUE
CU representa un nom animat. Pòu èstre:
| Subjècte | Cu a dich aquò? |
| Atribut | Cu es aquela persona? |
| Complement d’objècte dirècte | Cu as convidat? |
| Complement d’objècte indirècte | A cu parlatz? |
QUE¹ representa un nom inanimat. Dins lo lengatge corrent, s’acompanha sovent dau pronom relatiu CEN qu’es pura facultatiu. QUE pòu èstre:
| Atribut | Qu‘es? Cen qu‘es? |
| De còups, atribut d’un nom animat | Que deven? Cen que deven? |
| Complement d’objècte dirècte | Que fas? Cen que volètz? |
Precisions:
1. Davant vocala, QUE deven QU‘
6.3 – Lu pronoms interrogatius simples variables
Lu pronoms interrogatius simples variables s’emplègan plus rarament. Si repartisson en 2 categorias:
| QUAU, QUALA… que pòdon remplaçar CU | Quau es aquel òme? |
| QUANT, QUANTA… que questionan sus la quantitat | Quanti mi dones? |
x
Subjècte
Quantitat
Masculin sing.
QUAU
QUANT
Femenin sing.
QUALA
QUANTA
Masculin plural
QUAUS
QUANTU
Femenin plural
QUALI
QUANTI
6.4 – Lu pronoms interrogatius compauats
Lu pronoms interrgatius compauats son de pronoms precedits d’un article:
| Definit | Lo quau es lo melhor? |
| Contractat emb li preposicions A e DE | Dei quali mi vòs parlar? |
x
Article def.
Article+A
Article+DE
Masculin sing.
LO QUAU
AU QUAU
DAU QUAU
Femenin sing.
LA QUALA
A LA QUALA
DE LA QUALA
Masculin plural
LU QUAUS
AI QUAUS
DEI QUAUS
Femenin plural
LI QUALI
AI QUALI
DEI QUALI
7 – Lu autres pronoms
7.1 – Lu pronoms numerals
Lu pronoms numerals remplaçan un nom ò grop nominal precedit per un nombre. Ne’n podèm destriar 2 tipes:
- Lu pronoms numerals cardinals
- Lu pronoms numerals ordinals
Lu pronoms numerals cardinals son:
| Constituits de nombres cardinals | Sus quinze personas, dotze son malauti |
| Invariables… | Cinc son d’òmes, Cinc son de fremas |
| … Levat per li chifras UN (1) e DOI (2)¹ | D’amigas, n’ai una ò doï, Finda tu n’as doás² |
| De còups acompanhats de determinants | Toi lu dètz son aquí |
Lu pronoms numerals ordinals son:
| Constituits de nombres ordinals | Es vint a dosen de la sieu promocion |
| Variables | Es segond, Es segonda |
| Sovent acompanhats de determinants | Siás pas la promiera que mi di aquò |
Precisions:
1. DOÏ (2) es la forma au femenin de DOI. Es emplegada solament quora es plaçada après lo nom au quau si rapòrta: Aqueli doi son d’amigas ⇔ D’amigas, n’ai doï
2. DOÁS es una autra forma femenina de DOI. Es pron sovent utilizada e perfiechament equivalenta a DOÏ: D’amigas, n’ai doás ⇔ D’amigas, n’ai doï
7.2 – Lu pronoms indefinits
Lu pronoms indefinits designan un nom ò grop nominal dont precisam pas l’identitat ò lo nombre. Pòdon exprimir:
- Una quantitat nulla ò absoluda
- CADUN, CADUNA: Cadun cròmpa quauquaren, Caduna s’es maridada
- DEGUN, DEGUNA: Degun es pas vengut, Deguna non lo saup
- REN (invariable): Ren non lo pòu arrestar
- TOT, TOTA, TOI, TOTI: Tot es bòn, Toi se’n van
- Una quantitat indefinida:
- FÒRÇA (invariable): Fòrça revenon
- MANTU, MANTI: Mantu l’escotan, Manti trabalhan de nuech
- TANTU, TANTI: Tantu li creson, Tanti vivon luenh d’aquí
- TOTPLEN (invariable): Totplen lo pensan
- Una qualitat indeterminada:
- D’UNU, D’UNI: Certans autors, Certani cauas
- N’IMPÒRTA CU (invariable): N’impòrta cu lo pòu raubar
- QAUQUAREN (invariable): Quauquaren mi ven en ment
- QUAUQU’UN, QUAUQU’UNA, QUAUQU’UNS, QUAUQU’UNI: Quauqu’un ti sòna, Ne’n conoissi quauqu’uni
- TAU, TALA, TAUS, TALI: Lo veï tau coma ti ve, Tala es la question
- Una semblança ò una diferéncia:
- UN AUTRE, UNA AUTRA, D’AUTRES, D’AUTRI: N’ai una autra, D’autres fan la fèsta
- L’AUTRE, L’AUTRA, LU AUTRES, LI AUTRI: L’autre es a maion, Li autri van a l’escòla
- LO MESME, LA MESMA, LU MESMES, LI MESMI: Son totjorn lu mesmes, Ai la mesma en roge